The Waree and the Warkaris

As a kid, I heard my grand mother talk of the stories of the panDharee chee waree. Vithoba-Rakhumai at the homestead devghar (temple) used to get extra offering on the aashaaDhee ekaadashee (the 11th day of the waxing period of moon in the month of aashaaDh). The weary call after asthma attach, by my grand mother usually was “vachav ray Panduranga, kiti anta baghashil” (Panduranga, have mercy).

So was Pandurang introduced to me; – the savior of the ordinary, the up lifter of the downtrodden, the helper of the weary, the chief protagonist of the bhakti-movement.

It may have started as a simple preaching in the form of folk music from the likes of Sant Namdev and the translation of Geeta by Sant Dnyaneshwar or the ovi-abhanga with loaded messages by the likes of Sant Tukaram, Sant Janabai, Gorha Kumbhar, et al. This avatar of Vishnu, worshipped mainly in Maharashtra and some portions of Karnataka, Andhra Pradesh etc. has a huge following. The intellectuals and social-reformers of Maharashtra owe a lot to the bhakti-movement. The strong but spiritual revolt against the ills of caste system may have laid the foundation for the education and emancipation centuries later.

The bhakti-movement culminates into what’s known as a waree – a long march from Alandi and Dehu and many other places in Maharashtra that reach the deity at Pandharpur on aashaaDhee ekaadashee every year.

Every year, two palkhis – the carts – carrying the padukas of Tukaram Maharaj and Dynaneshwar Mauli start from Dehu and Alandi respectively. After a walk of more 250 km, over 22 days, these palkhis reach Pandharpur. Almost 1 – 1.2 million devotees participate in this long march. The devotion, teetering on the edge of madness, of these devotees is more than words can explain. People of all walks of life – the rich, the poor, the farmers, the workers, the young, the old, the men, the women, the rural folks, the urban folks – participate in this long march. No one invites them, no one, not even the deity gives them anything in physical form. The egoless and selfless march draws the warkaris to meet the big lord every year. But what draws the warkaris to this madness?

छोटा काटा तीन वर

पहिलीतल्या लहान मुलांची शाळा सकाळी का असते असे प्रश्न स्वाभाविक आहे. मी सकाळी डोळे चोळत का ऊठायचो? कुलाबा, चर्चगेट मध्ये काम करणारे आई-वडिल घराजवळची शाळा बरी असा विचार करायचे. मग सकाळी पावणे-सात ला अर्धवट आंधारात, थंडीत, पावसात माझी आणि बाबांची वरात निघायची. कधी-कधी भागशाळेतल्या मैदानामध्ये पाऊस नसतानासुद्धा पाणी (दव) कसं, रेडियोमधून आवाज कसा येतो, पाण्याच्या पंपाची मोटार फिरते म्हणजे काय आणि पाणी वरच्या टाकीत कसं जातं अश्या एक ना अनेक गोष्टी चालायच्या.

घरी परत आल्यावर आजी बरोबर नको-नको त्या वयात रडियोवर वनिता मंडळ सारखे कार्यक्रम का ऎकले ते मला महित नाही. मग आनंदी-गोपाळच अभिवाचन, लक्ष्मीबाई टिळकांच्या स्म्रुतीचित्रेच अभिवाचन, कामगारांचे प्रश्न (तेंव्हा गिरणी-कामगारांचा संप चालू होता), पावसाळ्यात किंवा ऊन्हाळ्यात होणारे सामान्य रोग वगैरेंनी माझ्या सामान्यग्यानात खूपच भर पडली. मग आजीची एक डुलकी व्हायची तेंव्हा रेडियोला जरा आराम मिळायचा. दुपारी चहा-दूधाची वेळ व्हायची तेंव्हा किती वाजले हा प्रश्न यायचा. गजर लावल्यासरखी आजी उठायची. रोज मी न चूकता छोटा काटा तीनजवळ आणि मोठा काटा आठवर अशी वेळ सांगायचो. दुपारी पावणेतीनला प्रदेशिक वार्तापत्र, दोन-पन्नासला संथगती ईंग्रजी बातमीपत्र असे कार्यक्रम रेडियोवर चालू व्हायचे. पण वेळ मात्र रोज तशीच. अजून शाळेत घड्याळ शिकवले नव्हते आणि रोज वेळ सांगून सुद्धा घड्याळ शिकायची माझी ईच्छा झाली नव्हती!

मग एक दिवस गम्मत झाली. शनिवारी बाबा घरी होते. सकाळभर सावंतकाका, पाटिलकाका, आण्णाकाका आश्या बाबांच्या मित्रांची वर्दळ झाली होती. दुपारी विश्रांतीसाठी बाबा जरा झोपले होते आणि माझ्या ऊगाचच काहीतरी टिवल्या-बावल्या चालू होत्या. त्यामुळे बहुदा बाबांची झोपमोड झाली होती. किती वाजले या प्रश्नाला ऊत्तर म्हणून मी काट्यांची पोझिशन सांगून मोकळा झालो. झोप मोड झाल्यामुळे नाहीतर रागानी बाबांचे डोळे लाल झालेत हे मला समजल नाही. आता एक थप्पड बसणार या आविर्भावात बाबा ऊठले...पण आजी मध्ये पडली.

मग एका जुन्या वहीच्या पुट्ठ्याचा एक गोल कापला गेला, १ ते १२ च्या पोझिशन्स लिहिल्या गेल्या, दोन पुट्ठ्याच्या तुकड्यांचे काटे बनले...आणि मग माझ्या घड्याळ शिक्षणाची सुरुवाता झाली, ओरडा खाऊन झाला. आता माझ्या बाबांची मनिषा माझ्या भाच्याला घड्याळ शिकवायची. त्याचीही घड्याळ सांगायची पद्धत काट्यांच्या पोझिशन प्रमाणेच आहे. "आहो तो लहान आहे अजून" असं मी सांगून बघितले, पण एकनाएक दिवस तोही घड्याळ शिकेल, कदाचित थोडा ओरडाही खाईल.

अजूनही माझा कधी-कधी वेळेचा गोंधळ होतो. मग आठवते ती दूपार - घड्याळ शिकलेली.